07.09.2021 15:43
Już wcześniej wielokrotnie informowaliśmy państwa, że zostanie wprowadzone uregulowanie mające na celu ochronę osób zgłaszających przypadki naruszenia. Po kilku nieudanych inicjatywach rządowych i parlamentarnych Unia Europejska nadała ostateczny impuls do stworzenia tego aktu prawnego, przyjmując dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii.
W dyrektywie przewidziano przyjęcie odpowiednich przepisów krajowych do dnia 17 grudnia 2021 r.
Czeska ustawa o ochronie osób zgłaszających nieprawidłowości nie została jeszcze przyjęta. Jej projekt jest obecnie przedmiotem dyskusji w Izbie Deputowanych. Biorąc pod uwagę pozostałą liczbę posiedzeń Izby Deputowanych i ich porządek obrad, bardziej prawdopodobne jest, że ustawa nie zostanie przyjęta przez obecną Izbę.
Istnieją dwa możliwe rozwiązania takiej sytuacji.
- Albo obecny rządowy projekt ustawy zostanie przyjęty w trybie przyspieszonym bezpośrednio po powołaniu nowej Izby i ustawa zostanie ogłoszona bezpośrednio przed datą jej wejścia w życie, tj. 17 grudnia 2021 r;
- lub (i jest to prawdopodobnie jeszcze gorszy wariant) konieczne będzie postępowanie bezpośrednio na podstawie dyrektywy UE od dnia 17 grudnia 2021 r. do dnia przyjęcia odpowiednich przepisów transpozycyjnych (prawdopodobnie obecnego projektu ustawy o ochronie osób zgłaszających nieprawidłowości z częściowymi zmianami); wariant ten mógłby m.in. doprowadzić do zastosowania sankcji UE wobec Republiki Czeskiej.
Nie ma jednak wątpliwości, że kwestia ta będzie wymagała odpowiedniej uwagi pod koniec bieżącego roku, a zwłaszcza w pierwszej połowie przyszłego roku. Powodem są możliwe konsekwencje prywatnoprawne, a w szczególności publicznoprawne (sankcje za nieprzestrzeganie obowiązków w zakresie ochrony sygnalistów) – zob. poniżej.
W niniejszej wiadomości podkreślono główne punkty przedmiotowego prawodawstwa oraz związane z nim ryzyko.
- Co jest ochrona sygnalistów i jaki jest jej cel?
W niektórych krajach, np. w Stanach Zjednoczonych, ustawodawstwo dotyczące ochrony sygnalistów ma stosunkowo długą tradycję. W obszarze europejskim (UE i Rada Europy) istnieje w ostatnich latach szereg orzeczeń (w szczególności Europejskiego Trybunału Praw Człowieka) opisujących warunki chronionego whistleblowingu.
Celem przepisów jest zapobieganie niepożądanym sytuacjom (bezprawnym zachowaniom) w wielu dziedzinach – celem jest zazwyczaj ochrona funduszy publicznych, zapobieganie łapówkarstwu, ochrona środowiska itp. Środkiem do osiągnięcia tego celu jest ochrona sygnalistów, którzy zgłaszają podejrzenia dotyczące niepożądanych zachowań.
Istota tej regulacji prawnej polega na ochronie osób, które w interesie publicznym zawiadamiają organy państwowe lub opinię publiczną o uzasadnionym podejrzeniu niezgodnego z prawem postępowania (zazwyczaj) ich pracodawcy, w tym ochronie przed odwetem ze strony osób, przeciwko którym zawiadomienie zostało skierowane (np. przełożonych). Ochrona oznacza np. zakaz zwalniania sygnalisty z pracy, zakaz obniżania wynagrodzenia itp.
Oprócz ochrony, niektóre kraje wprowadzają również elementy zachęty, takie jak nagrody za udowodnienie zgłoszenia lub skazanie zgłoszonego przestępcy, itp.
Zarówno dyrektywa europejska, jak i przygotowywana czeska ustawa o ochronie sygnalistów opierają się na tych samych zasadach (z wyjątkiem elementów motywacyjnych).
- Kto powinien być chroniony na mocy przyszłych przepisów?
Przygotowywana ustawa o ochronie osób zgłaszających przypadki naruszenia szeroko definiuje chronione zgłaszanie przypadków naruszenia, wykraczając poza zakres dyrektywy. Powinno to być powiadomienie o informacjach o możliwym:
- jakimkolwiek wykroczeniu;
- jakimkolwiek przestępstwie;
- naruszeniu prawa czeskiego lub unijnego w wymienionych dziedzinach, takich jak ochrona konsumentów, ochrona środowiska, ochrona porządku i bezpieczeństwa wewnętrznego, ochrona życia i zdrowia, ochrona danych osobowych, funkcjonowanie rynku wewnętrznego itp.
Zakres chronionych sygnalistów jest również szeroko zdefiniowany. Chronionym sygnalistą może być zarówno pracownik, jak i np. osoba pełniąca funkcję w spółce (członek organu statutowego, prokurent itp.), czy też wspólnik spółki, podwykonawca spółki (osoba prowadząca własną działalność gospodarczą) lub osoba wykonująca działalność wolontariacką. Chronionym sygnalistą może być również osoba, która ubiega się jedynie o jedno z tych stanowisk.
Ochrona nie powinna być przyznawana tym, którzy świadomie złożyli fałszywe oświadczenie.
Oprócz samego sygnalisty, ochroną powinny być objęte również osoby bliskie sygnaliście, lub osoby, które pomagały mu w dokonaniu zgłoszenia, lub osoby prawne, w których sygnalista jest wspólnikiem lub pełni funkcję (przedstawiciel statutowy, członek rady nadzorczej, itp.), lub jest osobą kontrolującą lub kontrolowaną, itp.
- Przed czym powinien być chroniony zgłaszający?
Osoba, dla której sygnalista pracuje lub wykonuje inne czynności (patrz wyżej) ma obowiązek zapewnić ochronę przed odwetem.
Odwetem w rozumieniu Ustawy powinny być wszelkie działania wywołane informacją o nieprawidłowościach, które mogą wyrządzić szkodę informatorowi, takie jak przeniesienie do innej pracy, wypowiedzenie umowy o pracę, usunięcie ze stanowiska kierowniczego, obniżenie wynagrodzenia, zmiana godzin pracy, nieprzedłużenie umowy na czas określony, odstąpienie od umowy, dyskryminacja itp.
- Jakie obowiązki powinny wynikać z przepisów?
Oprócz podstawowego obowiązku ochrony uczciwego sygnalisty przed działaniami odwetowymi, projekt ustawy przewiduje obecnie szereg dodatkowych obowiązków zgodnych z dyrektywą.
W szczególności można podkreślić następujące obowiązki:
- wprowadzenie wewnętrznego i zewnętrznego systemu whistleblowingowego – polega to na stworzeniu procesu dokonywania zgłoszeń zarówno w ramach pracodawcy lub osoby prawnej (wewnętrzny system whistleblowingowy), w postaci wskazania adresu e-mailowego, numeru telefonu i odpowiedniej osoby (patrz poniżej), jak i poinformowaniu o możliwości kontaktu przede wszystkim z Ministerstwem Sprawiedliwości, którego nowo utworzony departament będzie odpowiedzialny za agendę ochrony sygnalistów (zewnętrzny system whistleblowingowy). Oprócz stosowania wewnętrznego i zewnętrznego whistleblowingu, sygnalista powinien mieć również możliwość publicznego ogłoszenia, czyli skierowania swoich podejrzeń bezpośrednio do opinii publicznej, np. za pośrednictwem mediów, jeśli spełnione są ustawowe warunki.
Projekt ustawy wymienia osoby, które będą zobowiązane do wprowadzenia systemu sprawozdawczości wewnętrznej. Obowiązek taki powinien być podjęty m.in. przez każdego pracodawcę zatrudniającego co najmniej 25 pracowników (niezależnie od zakresu pracy w niepełnym wymiarze godzin i formy zatrudnienia).
- wyznaczyć osobę kompetentną – osoby zobowiązane do wprowadzenia wewnętrznego systemu powiadamiania (tzw. podmioty zobowiązane) powinny być również zobowiązane do wyznaczenia tzw. osoby kompetentnej. Powinna to być osoba uczciwa w rozumieniu prawa, niezależna, która w sposób dyskretny rozpatrzy otrzymane zgłoszenia i na ich podstawie wyda podmiotowi zobowiązanemu zalecenia mające na celu zapobieżenie naruszeniu oraz wyeliminowanie niepożądanego stanu rzeczy (remedium). Osoba taka powinna mieć zapewniony odpowiedni czas (zakłada się co najmniej 0,2 etatu) na pełnienie tej funkcji oraz odpowiednie zabezpieczenie materialne i inne.
Ze względu na charakter funkcji pełnionej przez daną osobę, w szczególności ocenę znaczenia zawiadomienia (czy może ono stanowić przestępstwo, wykroczenie lub inne bezprawne zachowanie), warunkiem koniecznym do jej pełnienia są również odpowiednie kompetencje zawodowe.
- inne obowiązki – do innych obowiązków podmiotu zobowiązanego należą np. obowiązek umożliwienia lub nie utrudniania składania zawiadomień, obowiązek zapewnienia poufności zawiadomień i ich zapisów (tylko osoba zobowiązana powinna mieć wgląd do zawiadomień), obowiązek archiwizacji zapisów zawiadomień, obowiązek podjęcia odpowiednich środków zaradczych w następstwie ustaleń wynikających z zawiadomieniami itp.
- Jakie zagrożenia mogą wynikać z nieprzestrzegania obowiązków i niezapewnienia ochrony?
Negatywne konsekwencje nieprzestrzegania przepisów dotyczących ochrony sygnalistów mogą być zasadniczo dwojakie.
Na poziomie prawa prywatnego może to być obowiązek zadośćuczynienia za szkody materialne i niematerialne poniesione przez osobę zgłaszającą przypadki naruszenia lub inną osobę chronioną prawem (zob. powyżej).
Ponadto, może zaistnieć odpowiedzialność za wykroczenie. Projekt ustawy przewiduje wykroczenia zarówno w stosunku do podmiotów zobowiązanych, jak i w odniesieniu do osób, których one dotyczą.
Należy również zauważyć, że wraz z przyjęciem ustawy wprowadzenie i właściwe wdrożenie systemu powiadamiania będzie jednym z warunków wstępnych dla ewentualnej ekskulpacji odpowiedzialności osoby prawnej za przestępstwa lub wykroczenia; osoba ta będzie zwolniona z odpowiedzialności, jeżeli udowodni, że uczyniła wszystko, czego można było od niej rozsądnie wymagać, aby zapobiec popełnieniu przestępstwa.
Obecny projekt ustawy o ochronie sygnalistów, jak to zwykle bywa, nie jest idealnie sformułowany. W wielu aspektach polega on na tym, że adresat zobowiązań jest zobowiązany do zapoznania się z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w szczególności w zakresie ochrony informatorów, oraz do ustanowienia i wdrożenia systemu informowania o nieprawidłowościach w tym kontekście. To jeszcze bardziej rozmywa i tak już abstrakcyjną i nieprzejrzystą regulację dla kogoś, kto jeszcze nie zetknął się z whistleblowingiem.
Ponadto nie można zapominać, że tworzenie, wdrażanie i egzekwowanie systemu informowania o nieprawidłowościach musi odbywać się zgodnie z przepisami dotyczącymi ochrony danych (GDPR).
Mamy duże doświadczenie w zakresie whistleblowingu. Nasz kolega Jakub Morávek zajmuje się tą kwestią od ponad 10 lat. Opublikował szereg fachowych artykułów na ten temat i jest współautorem kilku publikacji. Jest on również członkiem eksperckiego organu doradczego, z którym konsultowano projektowane przepisy.
Nasza kancelaria jest gotowa udzielić Państwu pełnego wsparcia i pomocy w przygotowaniu się do wejścia w życie przepisów o ochronie sygnalistów, w tym:
- szczegółowe zapoznanie się z zagadnieniem i przyszłym prawodawstwem;
- szkolenie odpowiedniego personelu i tzw. osób odpowiednich;
- przetwarzanie i wdrażanie przepisów wewnętrznych regulujących proces powiadamiania;
- pomoc w obsłudze zgłoszeń;
- pełnienie funkcji osoby kompetentnej.
Autor wiadomości: doc. JUDr. Jakub Morávek, Ph.D.